Ezidilik, Ortadoğu’nun kadim dini
geleneklerinden birisidir. Anavatanı Kürdlerin yoğun olarak yaşadığı Mezopotamya diye adlandırılan coğrafyadır. Günümüzde, Irak
Federal Kürdistan Bölgesi, Türkiye, Suriye, Ermenistan, Gürcistan, çeşitli
Avrupa ülkeleri ve Rusya federasyonu sınırları içinde yaşıyorlar. Eskiye
nazaran nüfusları çok azalmış. Ezidi kaynaklarına göre, şu anda bütün dünyada,
Irak Federe Kürdistan Bölgesi’nde 400-450 bin, Suriye’de 15-20 bin, Türkiye’de
binlerle ifade edilecek küçük bir nüfus, Rusya Federasyonu’nda 150-180 bin,
Avrupa’da 60-75 bin olmak üzere toplam 750 bin Ezidi yaşamaktadır.
Avrupa’daki nüfusun büyük çoğunluğu Türkiye’den gidenlerdir,
dolayısıyla buradaki Ezidilerin hemen tümü Türkiyelidir. Dünyadaki toplam Ezidi
nüfusun yarısından fazlası Irak Kürdistanı’ndadır. Musul’a bağlı Ninova ve
Duhok’a bağlı Şengal bölgeleri barındırıyor bu nüfusu. Ezidiler Kürt’tür. Hemen
hemen tümü Kürtçe’nin Kurmanci lehçesinin Botan şivesini kullanıyor. Bunun
yanında Ninova’da bulunanların bir kısmı şu anda Arapça da konuşuyor.
Ezidi inanç sisteminin kurucusu ve
peygamberi olarak kabul edilen Şeyh Adi bin Musafir, aslen Hakkârili olup
Lübnan’a göçmüş bir ailenin çocuğudur. 1072 yılında Baalbek’te doğmuştur.
Musul’un kuzeyinde yer alan Laleş Vadisi’ndeki eski bir manastırı bir dergâha
çevirdi, bu dergâhta birçok mürit yetiştirdi, kimin yazdığı hâlâ kesinlik
kazanmamış, dünyanın en kısa kutsal kitabı olarak kabul edilen ve tamamı Kürtçe
olan Mishefa Reş’i (Kara Kitap) kutsal kitap belledi ve 1162 yılında vefat
etti. Şeyh vefat ettikten sonra Laleş’teki tapınakta gömüldü, bu tarihten
itibaren Laleş tapınağı, Musul, Hakkâri, Botan Çayı, Cizre, Nusaybin, Mardin,
Van, Kafkaslar ve Urmiye’de bulunan Kürt aşiretleri içinde yaygınlaşmış olan
Ezidi inancına sahip herkes için bir hac mekânına dönüştü.
KUTSAL VADİNİN GİZEMİ
Her yıl 6-13 Ekim günleri arasında Laleş’te büyük Ezidi
buluşması yaşanır. Bunun adı “Cema (Toplanma) Bayramı”dır. Şeyh Adi’nin
türbesine yapılan hac ziyareti, onlar için hem dini, hem de milli bir
vazifedir. Bu tören sırasında, şeyhin sandukasına yüz sürüp üç kez tavaf eden
her Ezidi hacı olmuş sayılır. Şeyhin türbesine, Sırat Köprüsü denilen bir
köprüden geçerek ulaşılır.
Türbenin içinde bir pınar var. Pınarın
adı “Akpınar”dır (Kahniya Sipî). Bu pınarın suyuna zemzem suyu adı verilir.
Çocuklarını bu pınarın suyuyla vaftiz ederler. Hac vazifesi, bir tören şeklinde
yerine getirilir. Vadi boydan boya, kocaman dut ağaçlarıyla çevrilidir ve her
dut ağacına bir büyük dini şahsiyetin adı verilmiştir. Bu ağaçlar teker teker
ziyaret edilir. Vadide bulunan ağaçların tek dalını bile kesmek, günahların en
büyüğüdür. Kutsal vadinin hiçbir yerinde ayakkabı ile dolaşılmaz. Burada zinhar
cinsel ilişki kurulmaz. İçki içilip sarhoş dolaşılmaz. Kem gözle kimseye
bakılmaz. Ziyaret boyunca her türlü kötülükten arınır insan, pür iyilikle
dolar.
Ezidiler, tarih boyunca aldıkları yaraların acısını dindirmek
istercesine seher vakti, güneşin ilk ışıkları vadiye vurur vurmaz, yüzlerini
güneşe çevirip dua etmeye başlarlar. Sonra Şeyh Adi’nin türbesinin kapısında
sıraya geçerler. Türbenin kapısında dizilmiş olan din adamları şeyh, pir, kaval
(qewal) ve fakirlerin (feqîr) ellerini öpüp durmadan kavilleri okurlar. Kaval
ve fakirlerin çaldıkları bendirler ve okudukları kaviller eşliğinde dans
ederler. Güneş batarken de, tekrar hep birlikte yüzlerini güneşe çevirip
içlerinden geçenleri kavil ve dualarla güneşe anlatırlar. Sabah ve akşam günde
2 kez kılınır namaz. Sabah namazında, güneş belirli bir sarılığa ulaştıktan
sonra, güneşe karşı durup 3 defa eğilmek (rükua varmak) suretiyle kaviller
okunur. Akşam güneş batmaya yüz tuttuğunda da aynı hareket tekrarlanır.
Ezidilik hiçbir dinin, felsefenin kolu ya da devamı değildir.
İçinde Mezopotamya’da bulunan bütün dinlerden, felsefelerden, inançlardan birer
parça barındırır. Hıristiyanlıktan vaftiz ve İsa’nın yeniden doğacağı inancını,
Zerdüştlük’ten düalizm ve ateşin kutsallığını, İslamiyet’ten hac, oruç, namaz,
sünnet ve kurbanı, Alevilik’ten ahret kardeşliğini (birayê axretê),Şamanizm’den
dans ve zikir törenlerini aldığını söylerler konunun uzmanları.
EZİDİ KELİMESI NEREDEN GELİYOR?
Son IŞİD saldırısına kadar Türkiye’deki yazılı ve görsel basında
isimleri hep “Yezidi” olarak geçti. Kürtçe kavramların doğru yazılmasına özen
göstermeyen basın, ne olduysa son günlerde dil değiştirerek isimlerini gerçek
biçimiyle “Ezıdi” olarak yazmaya başladı. Aslında isimleri konusunda, Batılı
misyonerler tarafından keşfedildikleri günden bugüne bu karışıklık hep sürdü.
Kimin onlara ne dediği önemli değil, önemli olan onların kendilerine ne
dediği...
Kürtçe bilen hiçbir Kürt’ün ağzından, onları tanımlarken
“Yezıdi” kelimesi çıkmaz. Onlar ve Müslüman Kürtler onlara “Êzıdi” veya “Ezıdi”
diyor. “Ezıd” kök isimdir, “i” eki aitlik bildirir Kürtçe’de. Yani “Ezıdi”
derken, “Ezıd’e ait olan, Ezıd kavmine, dinine mensup” demek istiyoruz.
Kelimenin kökeni hakkında birçok fikir ortaya atılmış. İran’ın “Yezd” şehrinden
geldikleri için bu isim aldıklarını söyleyenlerden, Farsça’daki “Tanrı”
anlamına gelen “Yezdan”a, Kürtçe’deki “beni yaratan” anlamındaki “Ezda”
kelimesinden, Farsça’daki “Îzed” kelimesine kadar bir yığın değişik fikir
bugüne kadar hep tartışıldı. Ama günümüz Ezıdi aydınların en çok rağbet
ettikleri isim “Ezıdi” kelimesi. Bu aydınlardan Xelil Cındi Reşo’ya göre bu
kelime ilk defa “temiz ruhlar”, “dosdoğru yolda yürüyenler” anlamına gelen
“E-zı-di” şeklinde Sümer yazıtlarında kullanılmış.
Gazetemiz yazarlarından Murat Bardakçı ise Yezıdi kelimesinin
Kerbela’da Hazreti Hüseyin’i şehit eden Muaviye’nin oğlu Yezid ile hiçbir
alakası olmadığını, buradaki Yezid’in kökeninin Farsça’da “Allah’a ibadet eden”
anlamına gelen “Îzed” kelimesinden geldiğini, “Îzed” veya “Îzid”in İran’ın eski
dini olan Zerdüştlük’te iyilik tanrısı olduğunu, bu tanrının bir başka adının
“Hürmüz” olduğunu ve kötülük tanrısı “Ehriman”la mücadele halinde olduğunu,
kelimenin Farça’dan Kürtçe’ye “Ezid” şeklinde geçtiğini” söyler ki, bu yorum
günümüz Ezıdi aydınlarının da yorumuna çok yakındır. Ben de aynı fikirdeyim.
ŞEYTANA TAPMAZ ONU YOK SAYARLAR
Ezidi inanışında Tanrı, dünyanın koruyucusu değil sadece
yaratıcısıdır. O faal değildir ve dünya ile ilgilenmez. O yüzden dünya
iktidarını 7 meleğe devretmiştir. Her bin yılda bir melekler insan kılığına
girip yeryüzüne iner, yeni bir kanun getirir, giderlerken de geride bir çocuk
bırakırlar. İşte o çocuk bir şeyhtir. Tanrı adına yeryüzü nizamını sürdüren bu
meleklerin başında Azazil, bir diğer adıyla “Tavus Meleği” (melekê tawûs)
vardır. Tavus Meleği, meleklerin en güçlüsü, en iyisidir. Tanrı adına düzeni
yürüten yani Tanrı’nın ikinci kişiliğidir. Ezidi inanışına göre, Tanrı Adem’i
yarattıktan sonra, bütün meleklerine Adem’e secde etmesini emreder.
Ancak Tavus Meleği, Tanrı’dan başkasına secde etmeyeceğini,
çünkü kendisinin ateşten, Adem’in topraktan yaratıldığını söyleyerek secde
etmeyi reddeder. Bunun üzerine Tanrı, onu cennetinden kovar, o da 7 bin sene
ağlayıp gözyaşı döker, öyle ki döktüğü gözyaşlarıyla cehennemin ateşini
söndürür. Tanrı ödül olarak, onu tekrar cennetine kabul eder.
Bu inanıştan, Ezidiler şöyle bir sonuç çıkarmışlar. Tavus
Meleği, Tanrı’nın buyruğuna karşı gelerek “kötü” bir şey yaptı. Yaptığı
“kötülükle” Tanrı bile baş edemediğine göre, kötülüğü “uyandırmamak” lâzım.
Onun için en iyisi, Tanrı’yı bile dize getirebilen kötülük timsalini yok
saymaktır. İnsanın karşılaştığı her şey Tanrı’nın isteğine göre olur ve iyidir.
Bir şeyi kötü diye nitelendirmek, insanın bakış açısına bağlıdır. Kötülük ve
cehennemin olmaması, kendisiyle birlikte cehennemin kapılarını açan varlığı da
yok sayar.
Ezidiler, şeytana tapınmayı değil, onun varlığını yadsımayı
temel alıyorlar. Tanrıdan sonra en büyük varlık olan Azazil, yani Tavus Meleği,
Ezidilerin çevresinde yaşayan Sünni çoğunluk ve Hıristiyan azınlık tarafından
kötülüğün simgesi “Şeytan” olarak görüldüğünden, Ezidiler bu yüzden “şeytan”
kelimesini hakaret olarak algılamış, bu kelimeyi hayatlarından çekip almışlar.
Bundan dolayı “şeytan” kelimesini kullanmaz, bu kelimeyi çağrıştıracak “şat”,
“kaytan”, “na’let”, “şin” vb. kelimelerin kullanılmasını yasaklamışlar.
MARUL YASAK, KURU FASULYE HARAM
Ezidi inanışına göre, insan ölür ancak ruhu ölmez, ruh başka
gövdelere geçerek varlığını sürdürür. Güneş, ay ve yıldızlar ışık
kaynaklarıdır, onun için hepsi kutsaldır. Ateş, nur saçan bir kaynak olduğu
için kutsanır ve ona asla tükürülmez. Kutsal kitapları olan “Kara Kitap”ta
(Mishefa Reş) bazı yasaklar şöyle sıralanır: “Peygamberin adını çağrıştırdığı
için marul yemek yasaktır. Kuru fasulye haramdır. Koyu mavi boya kullanmak,
mavi elbise giymek yasaktır. Onu karnında sakladığı için Yunus Peygamber’e
saygısızlık olmasın diye, balık yenmez.
Peygamberlerinden birinin sürüsü olduğu için ceylanların etini
yemek haramdır. Tavus kuşuna saygısızlık etmemek için ona benzeyen horozun eti
de yenmez. Güneş kutsaldır, ışık saçar, ısıtır, hayat verir. Yılan güneş
ışığını çok sevdiği için yılan kutsal bir hayvandır, kesinlikle öldürülmez.
Beyaz renk kutsaldır; beyaz, saflığın, temizliğin sembolüdür. Onun için
Ezidiler, beyaz kıyafetler giymeye özen gösterir. Saç ve bıyık uzatmak,
uzatılan saçları örgü yapmak gelenektir. Ezidiler için farz olan dini vecibeler
şahadet, namaz (ibadet),oruç, zekât ve haçtır.
Onlara göre Tanrı’nın birçok ismi vardır. Bunlardan en çok
kullanılanı ve en güzeli “Xuda” (Hüda) dır. Şahadet, Tanrı’nın sonsuz kudret
sahibi olduğunu gösterir. Şeyh Adi ile mürşitleri Sultan Ezit ise Tanrı’nın
meleği, yerin nuru ve insanlığın sevincidir. Tavus Meleği, Tanrı’nın meleği ve
elçisidir. Ezidiler, kendilerini büyük bir aile olarak görüyorlar. Bu aile
kendi arasında “Binemal” veya “Babik” diye ayrılır. Ezidiler birbirini aşiret,
kabile, mal ve ocaklar üzerinden tanımaktadırlar.
KATI BİR HİYERARŞİ
Sınıflı bir toplumdur Ezidi toplumu. Katı bir hiyerarşi vardır.
Temelini dinden almaktadır. Kan bağına dayanır. Sınıflar arası geçiş mümkün
değildir. Toplumu tepeden aşağıya şeyhler, pirler ve müritler oluşturur.
Şeyhler ve pirler toplumu yönetir, müritler ise onlara bağlıdır. Bu müritlere
göre, Doğu’nun diğer ucunda veya Batı’nın diğer ucunda olsun, müridin yatağında
kaç kez döndüğünü bilmeyen bir şeyh, şeyh değildir, bağlılık o derecedir.
Toplum yapısını inceleyen antropologlar ve sosyologlar, tarih
boyunca uğradıkları onca kıyıma, gördükleri onca zulme rağmen, toplumun
varlığını hâlâ sürdürüyor olmasını, çok sıkı bir şekilde oluşmuş olan bu
örgütlenme yapısına bağlarlar. Her mürit, muhakkak bir şeyh, bir pir, bir usta,
bir mürebbi ve bir “ahiret kardeşi”ne (birayê axretê) sahip olmak zorundadır.
Şeyhler, kendi aralarında Adaniler, Şemsaniler ve Kataniler diye üç bölüme
ayrılıyorlar. Bu üç şeyh kastı kendi aralarında evlenemezler ancak her şeyh
ailesi kendi kastı içinde evlenebilir.
Örneğin bir Adani şeyhi, ancak Adani bir aileden birisiyle
evlenebilir. Pirlere gelince... “Pir” kelimesi Arapça’daki şeyh kelimesinin
Kürtçe’deki karşılığıdır. Şeyh aileleri, Şeyh Adi’nin ailesinden gelirler ve bu
aileler kendi aralarında evlenebiliyorlar. Bu iki kastın dışında kalan
Ezidilerin tümü mürittir. Müritler ancak kendi aralarında evlenebiliyorlar.
Hemen hemen hepsi aşiret ve kabileler şeklinde örgütlenmişler. Ezidi toplumu
yılın büyük çoğunluğunu bayram, özel günler ve özel ziyaretlerle geçirir.
Êzid, Bêlinda, Hıdır İlyas bayramlarının yanında en büyük
bayramları yılbaşıdır. Bu bayram Melekzan, Melek Tavus ve Kızıl Çarşamba
(Çarşemba Sor) olarak da bilinir. Doğu takvimine göre nisan ayının ilk çarşambasına
rastlar. Bu ay boyunca düğün yapılmaz. Yılbaşı gecesi, Babaşeyh ve meclisinde
sema icra edilir. Kutsal Laleş’in her tarafında kandiller yakılır. Ezidilerin
ibadet için Müslümanların camisine, Hıristiyanların kilisesine, Musevilerin
havrasına benzer özel bir mabedi yoktur. Bir Ezidi için evliyaların mezarı,
dağlar, pınar başları, görkemli ağaçların altı gibi kutsallık kazanmış
mekânlar, yüzünü güneşe dönüp ibadete durması için mükemmel birer mekândır.
Yaşadıkları yerlerde ziyaret edilebilecek böylesi bir mekân
mutlaka vardır, bu mekanlarda tertiplenen şenlik ve festivaller onlar için
ibadettir. Yılbaşının bitiminden haziranın sonuna kadar bu mekânlar kafileler
halinde ziyaret edilir. Bu ziyaretlere “tavaf” denir.
SANATÇILARDAN EZİDİLERE DESTEK
Meltem Cumbul, Şevval Sam, Engin Günaydın, Bennu Yıldırımlar ve
Tülin Özen’in de aralarında bulunduğu 35 sanatçı, IŞİD’in yaptığı katliamın
ardından Şengal’e göç etmek zorunda kalan Ezidi halkına destek için kameraların
karşısına geçti. “Şengal’e Ses Ver” sloganıyla hazırlanan ve Zeynel Doğan’ın
çektiği kamu spotunda, ünlüler şu mesajları verdi:
“On binlerce Ezidi göç yollarında. Şengal’e bir ses
ver. Ezidi felsefesinde düşmanlık ve kin yoktur. Ezidilerin tanrısı Azda,
intikam peşinde koşan bir tanrı değil. Ezidi halkının bize ihtiyacı var.
Sakladığın değil, paylaştığın senindir. Katliamdan sonra bir Ezidi şeyhi şöyle
der: Güneşi öldüremezsiniz. On binlerce Ezidi göç yollarında, Şengal’e bir ses
ver.”
Şeyḫ Adī’siz Yezidîlik: Yezidîlerin Adī b. Musāfir Algısında Yaşanan Farklılaşmalar
